FIKIH USULÜNE AİT BAZI TERİMLER(SON)

Hamd âlemlerin Rabbi, Maliki olan hangimizin daha iyi amel işleyeceğini belirlemek için ölümü ve hayatı yaratan Allah (cc)’ya aittir. Salat ve selam önderimiz ve rehberimiz Hz. Muhammed (sav)’e onun ehli beytine, dinin yaşanması konusunda bizlere örneklik teşkil eden ashabına ve tüm Müminlerin üzerine olsun.

Bu yazımızda tali delilleri de ele aldıktan sonra fıkıh usulü yazılarımıza son vereceğiz İnşaAllah.

İslam hukuk usulünün aslî ve fer’î olmak üzere başlıca iki tür delili bulunmaktadır. Kitap, Sünnet, İcma ve Kıyas’tan oluşan delillere, aslî deliller; istihsan, mesalih-i mürsele, örf, şer’u men kablena, seddü’z-zerîa ve ıstıshap gibi ikincil derecede öneme sahip ve delil olduğu hususunda daha çok ihtilaf bulunanlara ise fer’î deliller denir.

İstihsan

İstihsan, “hüsn” kelimesinden türetilmiş Arapça bir kelime olup “bir şeyi iyi ve güzel saymak” anlamlarına gelir.

Bir fıkıh usulü terimi olarak ise istihsan şöyle tanımlanabilir: İstihsan, herhangi bir fıkhî meselede, o konunun benzerlerine verilmesi gereken hükümden, bunu gerektiren nass, icma, zaruret, hafii kıyas, maslahat veya örf gibi daha güçlü bir delil sebebiyle dönmek (udûl) ve böylece başka bir hükme ulaşmaktır.

Örf

Örf kelimesi sözlükte bilmek (marifet) anlamında kullanılır. Fıkıh usulü ilmi terimi olarak ise insanların âdet haline getirip yaygın bir şekilde uyguladıkları uygulama veya duyulduğunda başka bir anlam akla gelmeyecek şekilde bir kelimenin bir manada kullanılmasını ifade eder.

Bu tanımdan örfün hem uygulamayı hem de sözlü kullanımları kapsadığı anlaşılmaktadır. “Et” sözcüğünün koyun, keçi ve inek eti için kullanılması kavlî (sözlü) örfe; insanların bazı alış verişlerini hiçbir söz ve işaret ya da yazı kullanmaksızın yapması (bey’u’t-teâtî) ise ameli örfün örnekleridir.

Istıshab

Istıshab, “musâhabe” sözcüğü ile aynı kökten türetilmiş olup lügatte birlikte bulunma anlamına gelir. Fıkıh usulü terimi olarak ıstıshab ise, “geçmişte varlığı sabit bir durumun, aksine bir delil bulunmadığı sürece var olarak devam ettiği yönünde hüküm vermek” anlamına gelir.

Bu delil, genellikle; var olan bir şeyin, devam ettiği yönünde kullanılmakla birlikte aynı zamanda geçmişte yok olduğu bilinen bir şeyin de aksine delil getirilmedikçe yine var olmadığı sonucuna ulaşmayı gerektirmektedir.

Istıshab delilinin en meşhur örneği yaşayıp yaşamadığı bilinmeyen (mefkûd) kişi hakkında, öldüğüne dair bir delil yok ise onun yaşadığına hükmedilmesidir.

Bu konudaki diğer bir örnek şöyledir: Bir kimse avcı köpeği olarak bir köpek satın alsa, daha sonra onda bu vasfın bulunmadığını iddia etse, aslolan, eğitilmemiş bir hayvanda böyle bir niteliğin bulunmaması olduğundan, satıcı aksine bir delil sunmadıkça ıstıshab deliline göre müşterinin iddiasının doğru olduğuna hükmedilir.

Istıslah/Mesalih-i Mürsele

Mesalih-i mürsele, kendisi ile hüküm verilmekle bir maslahatın gerçekleştiği veya bir mefsedetin giderildiği fakat söz konusu maslahat hakkında muteber olup olmadığına dair bir delil de bulunmayan hüküm verme yöntemidir.

Buna göre; Istıslah delili ancak naslarda hükmü bulunmayan, kıyas ve icma ile de çözümlenmemiş bir meselede, münasip bir maslahatın gerçekleştiği durumlarda kullanılabilir

Seddü’z-zerai

“Zerîa” Arapça bir kelime olup iyi veya kötü bir şeye vesile olan şeye denir. Fıkıh usulü terimi olarak seddü’z-zerîa ise İslam’ın yasakladığı ve genel olarak mefsedet olarak adlandırılan şeylere götüren yolların kapatılması maksadıyla hüküm vermeyi ifade eder.

Bunun yanında iyiliğe ve hayra götüren yolların açılması anlamında ise “fethu’z-zerâi’” terimi kullanılır.142 Mefsedet, haram ya da mekruh olarak şer’an yasaklanan fiilleri kapsamaktadır.

Buraya kadar yazdıklarımızdan sonra fıkıh usulü serisini tekrar mahiyetinde bir kez daha gözden geçirmekte fayda var mutlaka. Hem parçanın bütününe bakabilmek hem de kavram olduğu için unutulan kavramları tekrar hatırlayabilmek açısından.

ELHAMDULİLLAHİRABBİLALEMİN

YILMAZ GÜVEN