FIKIH USULÜNE AİT BAZI TERİMLER (8)

Hamd alemlerin Rabbi, Maliki olan hangimizin daha iyi amel işleyeceğini belirlemek için ölümü ve hayatı yaratan Allah (cc)’ya aittir. Salat ve selam önderimiz ve rehberimiz Hz. Muhammed (sav)’e onun ehli beytine, dinin yaşanması konusunda bizlere örneklik teşkil eden ashabına ve tüm Müminlerin üzerine olsun.

Bu ve ilerleyen yazımızda gerek fıkıh kitaplarında gerekse okuduğumuz kitaplarda karşılaştığımız belli terimleri, lafızları aktaracağız. Bu terimleri şu şekilde sıralayabiliriz • Müşterek • Müevvel • Hass • Mutlak • Mukayyed • Emir • Nehiy • Amm • Tahsis

Fıkıh usulünde lafızlar, biri lafızların ifade ettikleri anlam ve kapsam diğeri ise lafızlardan hükme varma/ulaşma (delâlet) yöntemi bakımından iki ana başlık altında incelenir. Bu bölümde lafızları ifade ettikleri anlam ve kapsam bakımından inceleyeceğiz.

1) Müşterek Lafız

Müşterek, Türkçe ’de sesteş veya eş sesli diye adlandırılan kelimelere denir. Usulde he biri ayrı vaz ‘ile olmak üzere birden fazla manaya sahip olan lafza müşterek denir. Örneğin “العین “lafzı birinde “göz”, birinde “göze” ve bir diğerinde ise “casus” anlamlarını ifade etmek için kullanılmıştır. Aynı şekilde “القرء “ve “المولي “lafızları da müşterektir. Çünkü “القرء “lafzı usulcülere göre bir kez “kadının hayız dönemi”, başka bir kez de “kadının temizlik dönemi” ni ifade etmek için konulmuştur. “المولي “ise hem azat eden hem de azat edilen manasına gelmektedir. Müşterek lafız isimden olabildiği gibi fiil ve harften de olur.

Usulcülere göre lâfızda aslolan müşterek olmamaktır. Şayet lafzın müşterek olma ve olmama ihtimali varsa, müşterek olmama ihtimali tercih edilir. Müşterek olduğu konusu kesinleştiğinde ise, tercihi gerektiren karine ve emareler bulunmadıkça, lâfzın delâlet ettiği manalardan herhangi biri tercih edilemez: lafız manalarından birine yorulamaz. Müşterek bir lafız delil, karine ve emarelerle manalarından biri ile yorumlanıp tercihte bulunulunca, artık müştereklikten çıkmış müevvel hale gelmiş olur.

Müevvel Lafız

Müevvel, “evl” kökünden türemiş bir kelime olup, lugatta, aslına döndürmek manasına gelir. Istılahta “zanni bir delil ile veya re’y-i galib (ictihâd) ile manalardan biri tercih edilmiş olan müşterek lafza Müevvel” denir.

Müevvilin hükmü, hata ihtimali bulunmakla birlikte, kendisiyle amel etmektir. Lafız taksimlerinden ilki lafzın vaz ‘olunduğu anlam (mana) ve kapsam yönüyle yapılan ayırımdır. Bir lafzın vaz’ı, onun bizzat bir manayı ifade etmek için tayin edilmesi veya bir mananın onun karşılığına konulması demektir. Vaz’ ile bir kelime bir veya daha fazla anlam karşılığında kullanılabileceği gibi muhtelif vaz’larla çeşitli mânalar için de konulabilir. Bu sebepten dolayı bazı Hanefî usulcüleri, kelimelerin vaz ‘olunduğu anlam bakımından taksimini “lafızların, nazmın veya hitabın ifade ettiği fertleri (müsemmeyât) kapsaması” başlığı altında incelemişler ve kapsam bakımından lafızları has, âmm, müşterek ve müevvel kısımlarına ayırmışlardır.

Hāss Lafız

1. Hass Lafzın Tarifi

Hâss sözlükte “tek kalmak, ayrılmak, temyiz etmek, tahsis etmek” gibi manalara gelir. Fıkıh usûlünde hâss, “tek bir vaz’ ile bir tek veya sınırlı sayıdaki birden fazla varlığı ifade etmek için konulmuş” kapsamı belirli bir lafız olmasıdır. Nitekim hass “tek bir ferde veya belirli sayıdaki bir topluluğa delalet eden lafız” şeklinde tanımlanmıştır.

1. Hâss Lafzın Çeşitleri

Hass hem müfred hem de mürekkep kelimelerden oluşabilir. Hâssın çeşitleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir: (1). Özel isimler: Ali, Fatma, Güneş, Ay, İstanbul vs.; (2). Cins isimler ve türleri (nev’ileri); (3). Sayı (aded) isimleri: Bir, iki, sekiz, yüz gibi; (4). Mutlak, (5). Mukayyed, (6). Emirler, (7). Nehiyler.

1. Hâss Lafzın Hükmü/Bağlayıcılığı:

Hâss lafız dil/lügat ve kapsam bakımından hangi anlamda konulmuş ise o anlama delâleti kesindir/kat’îdir. Dolayısıyla mevcut anlamıyla amel etmek gereklidir.

Hâss lafzın manaya delâleti açık olduğundan ifade ettiği hüküm -zannî değil- kat’î olarak sabittir. Günlük hayatta kullandığımız “Ben bir kalem aldım” ifadesinde, alınan şeyin “kalem”, sayısının “bir” olduğu; yani bu lafzın anlam ve kapsamının yalnızca “bir kalemi” ifade ettiği kesin (kat’î) bir şekilde belirtilmiş olunur.

1.   Hâss Lafza Örnekler:
2. Allah Teâlâ, yemin keffâretine ilişkin olarak “Fakat kim (bunları) bulamaz ise, üç gün oruç (tutması gerekir)” 12 buyurmuştur. Bu âyetin lafzından çıkarılan hüküm, “üç gün” oruç tutmanın icâb ettiğidir. Çünkü “üç” (ثلاثة :selâse) hâss lafızlarındadır. Manayı kat’î olarak ifade eder. Kapsamı belirlidir; Üçten aza veya çoğa ihtimali yoktur.
3. Kur’ân’da zikri geçen miras payları, hâss lafızlarla ifade edildiği için kesinlik/kat’iyyet ifade ederler.
4. Hâss Lafzın Türleri:

Hass lafzın bulunduğu durum veya sahip olduğu siga (kalıp/kip) itibariyle birçok çeşidi vardır. Daha önce geçtiği üzere hass lafız özel, cins ve sayı isimleri şeklinde olduğu gibi farklı kiplerde (emir, nehiy gibi) fiil şeklinde de olabilir. Bütün bu lafızlar belli bir kayda bağlı olmadığı gibi bir kayıtla bağlı da olabilir.

Daha başka çeşitleri de olmakla birlikte biz burada hass lafzın Mutlak, Mukayyed, Emir ve Nehiyden oluşan dört türü üzerinde kısaca duracağız. Ancak bu lafızlara bir sonraki yazımızda geçeceğiz. (inşaAllah)

ELHAMDULİLLAHİRABBİLALEMİN