KELİMELER VE KAVRAMLAR (113) Zaman–Asr–Dehr–Gece-Gündüz

Zaman – Asr – Dehr – Gece, Gündüz

Zaman, çağ, yüzyıl, dehr, gündüz ve gece, gündüzün zevalden önce ve sonra iki tarafı (ğadâd ve aşiy), öğleden sonra güneşin kızarmasına kadar olan ikindi vakti, yağmur, hapsetmek, menetmek, sıkıp suyunu çıkarmak manalarına gelir. Müfessirler hep bu manaları göz önüne alarak buradaki asr’a çeşitli manalar vermişlerdir. Bunların hepsi sahih olmakla beraber asrı, dehr, yani uzun zaman ile tefsir etmek daha şümullü olacağından tercih nedeni oluyor. Cenâb-ı Allah’ın Asr suresinde, asra yemin etmesi de her şeyin asrın içinde, yani bir zaman dilimi içinde cereyan etmesi ve Cenâbı Allah’ın kudretinin zaman içinde tecelli etmesi hikmetine bağlıdır.[1]

Dehr, casiye suresindede geçtiği gibi Ragıb’ın açıklamasına göre asıl manası âlemin varoluşunun başlangıcından son bulmasına kadar bütün süre, yani zamanın tamamı demektir. Burada da bu manayadır. Bilinmeyen uzun zamanlara da dehr denilir. Zaman kelimeside bunun aksine olarak az süreye de çok süreye de denir. Zaman, zincir ve serilerinin toplamına da parçalarına da zaman denildiği halde asıl dehr tek olan bütün zamana ve bazen de bunun büyük kısımlarına denir. Mesela; bir saat, bir gün, bir ay müddete zaman denir, dehr denmez. Bundan dolayı fıkıhta yemin meselelerinde dehr kelimesinin belirli veya belirsiz hallerindeki manalarının en azını belirlemek hususunda ashabın ve müçtehitlerin ihtilafları olmuştur. İmam-ı Azam belirsiz olarak kullanılan dehr kelimesinin en az manasının ne olduğunu tayin hususunda duraklamış ‘bilmem’ demiştir.[2]

Cahiliye Arabları, zarar ve ziyan, zamanın bela ve musibetlerine bağlar, ondan olduğunu söylerlerdi. Böylece Cenâb-ı Hak, zamana ve asra yemin etmek suretiyle, zaman ve asrın, kendisinde kusuru bulunmadığı mükemmel bir nimet olduğunu; zarara uğrayanın ve kusurlu olanın ise, insan olduğunu belirtmiştir.[3]

Kur’an’da Zamanın Sunuluşu

Peygamberimiz’in gönderilişinden vefatına kadar olan “saadet asrı”dır ki biri mücahede, biri de fetih ve üstünlük ile başarı iki bölümden ibaret olan bu asırda peygamberlik nuru gittikçe parlamaya başlayıp hidayet ve Hak din, “Bütün dinlere üstün kılsın için.” (Fetih, 48/28) bütün âleme yayılmak üzere hak ve batıl birbirinden ayrılmış, kazanç ve zarar yolları ayırdedilerek “Doğruluk, sapıklıktan seçilip belli olmuştur.” (Bakara, 2/256) hükmü ortaya çıkmıştı. Bu asra kasemdeki mânâ ise daha önemlidir. Nihayet Peygamber’in gönderilmesinden, daha doğrusu Resulullah’ın hicretinden son zamana kadar bütün son asırları içeren ahir zamandır ki, bu asır bütün zamanın ve bütün peygamberlerin asırlarını n hükümlerini ve eserlerini gayesine erdirecek olan Muhammed (s.a.v.)’in peygamberliğinin devamı müddeti mânâsına Muhammed (s.a.v.)in asrıdır. Ve işte asrın en kapsamlısı bu asırdır. Bir kısım tefsircilerin dediği gibi bizce de en çok akla gelen bu asırdır. Burada özellikle bunun önemi hatırlatılmak üzere asra yemin edilmiştir. Çünkü Kasas Sûresi’ndeki “Andolsun biz ilk nesilleri helak ettikten sonra Musa’ya Kitap verdik.” (Kasas, 28/43) âyetinde işaret olunduğu üzere Kur’ân’da insanlık tarihi açısından z amanın üç kısma ayrılmasına işaret olunmuştu. Hz. Musa’ya Tevrat’ın inmesinden önce geçen, yani Firavun’un helâkıyla son bulan zaman ilk asırlar zamanı ve Tevrat’ın inmesiyle açılan zaman da son Peygamber’e kadar orta asırlar zamanı, son Peygamber Muhammed Aleyhisselam’ın ortaya çıkmasıyla başlayan son asırlara da ahir zaman, yani Muhammed (s.a.v.) ve ümmetinin asrı demek olduğundan denince bu asır anlaşılmak gerekir. Bir gün, sabah, öğle ve ikindi üç vakit olarak düşünüldüğüne göre bazı hadislerde Âdem’ in(as) yaratılışı, âlemin yaratılışına göre yeryüzünde bitkiler ve hayvanların yaratıldığı son günün asrı, yani ikindisi halinde tasvir edildiği gibi, dünyada beşer türünün ömrü de bir gün sayılarak Muhammedî asır bugünün ikindisi misalinde temsil edilmiştir. Nitekim Buhârî ve diğerlerinde şu hadis meşhurdur: Sizden önce geçmişlere oranla sizin vaktiniz ikindi namazıyla güneş batımı arası kadardır. Sizin meselinizle sizden öncekilerin meseli tıpkı o adamın meseline benzer ki, bir ücret tayin etmiş,”sabahtan öğleye kadar kim çalışırsa bir kırat demiş. Yahudi çalışmış, sonra öğleden sonra, yani “ikindiye kadar kim çalışırsa bir kırat demiş”, hıristiyan çalışmış. Sonra da “ikindiden akşama kadar kim çalışırsa iki kırat” demiş, siz çalışmışsınız. Bunun üzerine yahudi ve hıristiyanlar kızdılar: “Biz daha çok çalışmışken daha az ücret aldık.” dediler. Allah Teâlâ da: “Ben sizin ücretinizden bir şey kestim mi?” buyurdu. “Hayır” dediler. “O halde bu benim bağışımdır, onu dilediğime veririm.” buyurdu. Bu şekilde siz az amel (iş)le çok ücrete nail oldunuz”. (İnciller’de de buna benzer bir temsil bulunduğu geçmişti).[4]

Kur’an’da ve Hadiste Zaman Kavramı

Ebu Hureyre radıyallahu anh anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:

“Allah Teâla hazretleri şöyle dedi: “Ademoğlu, dehre söverek beni üzüyor. Halbuki ben dehrim. Emir benim elimde. Gece ve gündüzü ben çeviririm.”[5]

AÇIKLAMA:

1- Hadis muhtelif şekillerde rivayet edilmiştir.

2- Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm), bu hadisleriyle dehre sebbetmeyi yasaklamaktadır. Dehr mutlak zaman manasına gelir. en-Nihaye’de “Dehr: Uzun zaman ve dünya hayatı için isimdir” diye açıklanır. Kur’ân-ı Kerîm’den de anlaşılacağı üzere, cahiliye Arapları, hoşlarına gitmeyen hadiselerle karşılaştıkları zaman, dehri zemmedip, ona hakaretler savururlar, başlarına gelen musibeti ondan bilirlerdi. (Meâlen): “Dediler ki: “Ancak bir dünya hayatımız vardır. Burada ölür, burada yaşarız. Bizi helak eden de dehrdir.” Bu söylediklerine dâir hiçbir bilgileri yoktur. Sadece bir zanna kapılmış gidiyorlar” (Câsiye 24).

Hayır ve şer her şeyi yaratan, takdir eden Allah’tır. Bu sebeple hoşumuza gitmeyen şeyleri dehrden bilmek, bir nevî şirktir, tevhid inancını rencide eder. Bu sebeple Aleyhissalâtu vesselâm’ın diliyle, insanların dehr kelimesiyle kasdettikleri mananın Allah’a raci olduğu bildirilmiştir. Rab Teâlâ’nın “Ben dehrim, geceyi de gündüzü de ben çeviririm” veya bazı rivayetlerde geldiği üzere “Ben dehrim, günler ve geceler benimdir. Onları yeniler ve eskitirim. Krallardan sonra yeni krallar getiririm” veya “Ben dehrim, geceyi ve gündüzü de ben gönderirim, diledim mi onları tutarım da” denmesi, hoşumuza gitmeyen hadiseler sebebiyle zamana sebbedilmesinin mü’minin edebine uymadığını, o çeşit inançların yanlış olduğunu ifade eder. Alimler: “Kim herhangi bir fiili gerçekten dehre nisbet ederse küfre düşer” diye hükmetmiştir. Ancak, bu çeşit ifade, gerçek bir itikada mukarin olmaksızın dilden çıkacak olsa, küfre nisbet edilmez. Her hal u kârda bu nevî sözler kâfirlerin sözüne benzediği ve İslâm’ın tevhid inancına uygun gelmediği için mekruhtur, kaçınılması gerekir. Dilimizde, dehr kelimesi yerine felek kelimesi vardır. Bazan şans, tâlih kelimeleri bu manalarda kullanılır. “Felek ne verdi ki, neyimi alacak?” sözüne yaygınca yer verilir. Ne kadar mahzurlu olduğu izah gerektirmeyen bir husustur.

3- Kadı İyaz, bazı tahkiksiz ve bilgisiz kişilerin dehr kelimesini Allah’ın isimlerinden biri zannettiklerini belirtir ve “Bu yanlıştır, dehr dünya zamanının müddetidir” der.

4- Kurtubî, “Allah’ı üzme” tabirini, insanlardan hiçbir eziyetin Allah’a ulaşmayacağı gerçeğinden hareketle şöyle açıklar: “Bunun manası şudur: “İnsanlar bazan bana, üzülen kimseleri üzen tâbirlerle hitap eder. Halbuki Allah, kendisine eziyet ulaşmasından münezzehtir. Bundan murat, kimden böyle bir ifade sadır olmuş ise kendini Allah’ın gadabına maruz  kılar demektir.”

5- “Ben dehrim” sözünü Hattâbî şöyle anlar: “Dehrin sahibi benim. Dehre nisbet edilen işleri çeviren de benim. Öyleyse kim hoşlanmadığı işlerin fâili bilerek dehre söverse, bu sövme, o işlerin gerçek faili olan Rabbine döner. Dehr ise, vukûa gelen işlerin zarfıdır.”[6]

Zaman aşımı:

Sürenin geçmesi, belli sürenin geçmesiyle bazı hakların kazanılmasını veya kaybedilmesini ifade eden bir fıkıh terimi. Arapça “murûru’z-zamân” veya “tekâdümü’z-zamân” tamamlamalarının karşılığı olarak kullanılır.

insanların bir takım hakları elde etmesi veya sahip olduğu bazı hakları kaybetmesi zaman süreci içinde ortaya çıkar.

Çoğunluk müctehitlere göre süre aşımı bir mülk sebebi olarak kabul edilmemiştir. Eşyada asıl olan mübahlıktır. Sahipsiz olan ve toplumca da sahipli sayılmayan şeylerin mülk edinilmesinde herkes eşit hakka sahip olur. Meselâ; ihtiyaç sırasında yararlanılmak üzere suyun kaba alınması, av hayvanının yakalanması, mübah olan ot veya odunların kesilip toplanması bunlar üzerinde mülkiyet hakkı doğurur. Bu el koymaya “hiyâzet” veya “ihrâz * ” denir. Bir hadiste; su, ateş ve otların insanlar arasında ortak olduğu belirtilmiştir (Ebû Dâvud, Büyû’, 60; İbn Mâce, Ruhn,16; Ahmed b. Hanbel, V, 364). Buradaki ihrâza “zilyedlik * ” diyebiliriz[7]

Gece ve gündüz ayetleri

Hani Musa ile kırk geceliğine sözleşmiştik de siz onun arkasından buzağıyı ilâh edinerek zalimlerden olmuştunuz.(Bakara 51)

Hiç şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbirini kovalamasında, insanlara yararlı şeyler ile denizde yüzen vapurlarda, Allah’ın gökten su indirip onun aracılığı ile ölü yeri dirilterek üzerine her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasında emre hazır bekleyen bulutları yönlendirmesinde, düşünen bir topluluk için birçok ayetler, deliller vardır.( Bakara 164)

Geceyi gündüze dönüştürür, gündüzü geceye dönüştürürsün. Diriyi ölüden çıkarır, ölüyü diriden çıkarırsın. Dilediklerine hesapsız rızık verirsin.Al-i İmran (27)

Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde selim akıl sahipleri için elbette ibretler vardır.Al-i İmran (190)

Allah’ın Zamandan Münezzeh Oluşu

Allah ‘tan başka her şey var olmada ve varlığını devam ettirmede muhakkak Allah (c.c)’a muhtaçtır. Hiç bir şeyde kendi kendine var olmasına yeterli kudret ve özellikler yoktur, varlığı mutlaka başkasına muhtaçtır ve mahlükturlar. Muhtaç olmak ise kendi kendine var olmaya ve varlığını kendi kendine devam ettirmeye manidir. Her mahlukun varlığı bir mekana, zamana veya kendini tahsis edecek bir muhassısa ve kendini icad edecek bir mucide muhtaçtır. Hiçbir şeyde kendi kendisine var olmasına yeterli kudret ve özellikler yoktur, varlığı mutlaka başkasına muhtaçtır ve mahlükturlar.

Allah (c.c.) ise bu ve benzeri bütün ihtiyaçlardan münezzehtir, kadimdir ve varlığı bizzat zatı ile kaimdir. Muhtaç olan -haşa- yaratıcı olamazdı.[8]

Zamanı Değerlendirme:

“Zaman” kelime olarak, geçmiş zaman ve pek uzun olmayıp her an geçmişe dahil olan şimdiki zaman için de kullanılır. Çünkü her an, gelecek zaman şimdiki zamana, şimdiki zaman da geçmiş zamana dahil olmaktadır. Burada mutlak olarak zamana yemin edilmiştir. O halde burada iki tip zaman kastedilmiştir. Yani geçmiş zamana yemin edilmesinin anlamı, insanlık tarihinin, yukarıda adı geçen dört özellikten uzak olan kişilerin hüsrana uğradıklarına şahit olmasıdır. Geçmekte olan zamana edilen yemini anlamak için, geçmekte olan zamanın, her bir insana, her bir millete bu dünyada çalışmak için fırsat verildiği zaman olduğunu bilmek gerekir. Bunun misali şöyledir:

Bir sınav salonunda öğrencilere soru verilmiştir. Zaman çok hızlı geçmektedir. Saatimizin saniyesi, zamanın hızlı geçtiğine dair yeterli fikir verebilir. Halbuki bir saniyelik zaman da uzun bir süredir. Bu bir saniyelik sürede ışık 186.000 mil kateder. Kainatta bilmediğimiz öyle unsurlar vardır ki bundan da hızlı yol alabilirler. İyi veya kötü herhangi bir işle uğraşırken saatin saniyesine bakarak geçen zamanı düşünürsek, bunların ömür dediğimiz sürenin belli bir kesitinde vuku bulduğunu anlarız. Bu süre bize bu dünyada bir fırsat olarak verilmiştir. Buradan, asıl sermayemizin çok hızlı geçen zaman olduğunu anlayabiliriz. İmam Razi, bir şahsın kavlini naklederek, “Ben bu sözden sonra Asr suresinin manasını anladım” demiştir. Razi şöyle nakleder: “Buz satan birisi pazarda şöyle bağırıyordu; “sermayesi eriyen bu şahsa merhamet edin!… Onun bu sözünü duyunca, bu söz Asr suresinin anlamıdır” dedim.” İnsana verilen ömür bir buz gibi hızla erimektedir. Eğer bunu ziyan eder veya yanlış yere harcarsa insanın hüsranına neden olur.” Onun için geçen zamana yemin edilmesinin anlamı, hızla geçen zamanın, söz konusu dört özellikten yoksun insanın dünyada ne işle meşgul olursa olsun hayatını harcadığına ve hüsranda olduğuna şehadet etmesidir. Kârlı çıkanlar ancak bu dört özelliği taşıyanlar ve bu dünyada ona göre davrananlar olacaktır. Bu, sınav salonunda kendisine belli bir süre tanınan öğrencinin, o süre içinde sorulara cevap vermek yerine başka işlerle uğraşması gibidir. Öğrenciye, yakınındaki saate işaret edilerek geçen zamanın zararına olduğu ve hüsrana uğrayacağı belirtilir. Kârlı çıkan öğrenciler ise, kendilerine tanınan zamanın her anını soruları cevaplamak için kullananlardır.[9]

[1] Şamil İ.A

[2] Ş.Sarı Kelime-i Tevhid ve Manası Sh:21 ( İtisam yay.)

[3] Tefsir-i Kebir – Asr Suresi

[4] Hak Dini Kur’an Dili – Asr Suresi

[5] Buharî, Edeb 101, Tefsîr, Câsiye 1, Tevhîd 35, Müslîm, Elfâz 2, (2246); Muvatta, Kelâm 3, (2, 984); Ebu Dâvud, Edeb 181, (5274)

[6] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 15/152-153

[7] Ş.İ.Ank.

[8] Ş.SARI İslam Akaid c/5 sy-113

[9] Mevdudi Tefhimu-l Kur’an Asr- 1