KELİMELER VE KAVRAMLAR 30) EDİLLE-İ ŞERİYYE

BİSMİLLAHİRRAHMANİRRAHİM

Hamd kendisinden başka ilah olmayan, mutlak manada tek güç ve kudret sahibi olan Allah’a mahsustur. Salat ve selam tüm peygamberlerin ve onları takip eden tabilerinin üzerine olsun.

Şer’î deliller, şer’î hükümleri çıkarma yolları. Edille, delil kelimesinin çoğuludur. Delil de, kendisiyle, arzulanan bir amaca ulaşılan rehber, kaynak, dayanak demektir. Usûl-i Erbaa, Edille-i Erbaa da denir.

Edille-i Şer’iyye, yahut şer’î deliller, en genel anlamda İslâm hukukunun kaynaklarını teşkil eder. Diğer bir ifadeyle, edille-i şer’iyye, hüküm çıkarmada başvurulan esaslar olarak ifade edilebilir. Kavramın ortaya çıkışı Etbau’t-Tâbiin devrinden sonradır. Üzerinde düşünülmesi veya kavranılmasıyla, istenilen hükme ve sonuca ulâştırân şeydir (Hayreddin Karaman, Fıkıh Usûlü, 42). Kesin veya zannı olarak genel hüküm ifâde eder.[1]

Edille-i Şeriyye sırasıyla; “Kitap, Sünnet, İcma, Kıyas”tır.

Şurası muhakkaktır ki; bir mükellefin, lehindeki ve aleyhindeki haklarını tesbit kat’i delillerle mümkündür. İmam-ı Şafii (rha): “Kat’i bir habere dayanmadan veya ictihad yapmadan bir söz söylemek günaha çok yakındır. Allahû Teâla (cc) Resûl-i Ekrem (sav)’den başka hiç kimseye ilmi bir delile dayanmadan “Din” hususunda herhangi bir söz söyleme hakkı tanımamıştır. İlmi delil ise: Kitab, sünnet, icma-i ümmet, asar ve mahiyetini beyana gayret ettiğim kıyas-ı fukaha’dır”buyuruyor. Dolayısıyla; şer’i herhangi bir delile dayanmadan din hususunda “Şahsi kanaat belirtmek” büyük bir vebaldir.

1. KİTAP

İslâm ulemâsı; mücerred olarak “Kitap” denildiği zaman bununla ancak Kur’an-ı Kerim’in anlaşılacağı hususunda müttefiktirler. Kur’an-ı Kerim’in başka başka yönleri ve vasıfları ele alınarak çeşitli tarifleri yapılmıştır. Genel olarak: “Allahû Teâla (cc) tarafından Cebrail vasıtası ile Peygamberimiz Resûl-i Ekrem (sav)’e indirilmiş olan ve Resûl-i Ekrem (sav)’den bize tevatüren nakledilen bir nazım’dır” tarifi uygun bulunmuştur. Bunun dışında: “Allahû Teâla (cc) tarafından Resûl-i Ekrem (sav)’e vahiy yoluyla indirilmiş, mushaflarda yazılmış, tevatürle nakledilmiş, tilavetiyle taabbüd olunan muciz kelâmdır” tarifi de yaygındır.

Kur’an-ı Kerim’in hem lafzı, hem manası Allahû Teâla (cc)’dandır. Bu hususta hiçbir beşerin payı yoktur. Kur’an-ı Kerim’in bize ulaşması tevatür yoluyladır ve indirildiği gibi eksiksiz olarak muhafaza edilmiştir. Ayet-i Kerime’lerin sûreler içerisindeki yerleri de tevkifidir. Bu hususta hiç kimsenin ictihad ve reyinden söz etmek mümkün değildir. Meselâ: Harf-i Mukatta’dan “Elif-Lâm-Mim” bir ayet-i kerime olduğu halde, “Elif-Lâm-Ra” bir ayet değil, ayetten cüzdür. Eğer ictihad ve rey sözkonusu olsaydı, bu şekilde değerlendirmek mümkün olmazdı.

Bir mecliste Resûl-i Ekrem (sav): “Ümmetimin helâkı kitab’ta ve Sût’te olacaktır” buyurmuştur. Sahabe-i Kiram: “Ey Allah (cc)’ın Resûlü, buradaki kitab ve Sût nedir?” diye sorunca, Resûl-i Ekrem (sav): “Kur’an-ı Kerim’i öğrenip, O’nun ayetlerini Allahû Teâla (cc)’nın indirdiği gayeden başka şekilde te’vil etmektir” cevabını vermiştir.Yine bir başka Hadis-i Şerif’te: “Her kim Kur’an-ı Kerim’i (Hiçbir ilmi olmadan) kendi şahsi reyiyle tefsir ederse, cehennemdeki yerine hazırlansın”buyurduğu ve mü’minleri uyardığı sabittir . İmam-ı Şafii (rha) “Allahû Teâla (cc)’nın kitabında yer alan ilim, icma cümlesindendir. Kur’an-ı Kerim’in tamamı, Arap lisanı üzerine nazil buyurulmuştur. Bu sebeble Kur’an-ı Kerim’in nasihi ve mensûhu, nüzûl sebebleri ve farz kıldıkları, edebi belağatı, irşadı ve mübah kıldıkları iyi bilinmelidir. Ayrıca Allahû Teâla (cc)’nın peygamberine verdiği mevki’inin de iyi bilinmesi gerekir. Zira Allahû Teâla (cc)’nın kitabında vaaz ettiği hükümleri Resûl-i Ekrem (sav)’in lisanı üzere beyan buyurmuştur. Binaenaleyh Allahû Teâla (cc) farz olan hükümlerle neyi kasdetmiştir? Kimin için farz kılmıştır? Bütün insanlar bu farzların kapsamına giriyor mu, girmiyor mu? Mükellef olan kullarının neye itaat etmeleri gerekir ve neden sakınmaları icabeder? Bütün bunların hepsi iyice bilinmelidir”diyerek, önemli inceliklere işaret etmiştir. Dolayısıyla kat’i bir ilim olmadan, Kur’an-ı Kerim’i tefsir etmek caiz değildir. Son yıllarda birçok “Meal” yayınlanmıştır. “Meal” kelimesi  en yakın mana veya eksik olan terceme manasınadır. Hiç kimse bu yayınlanan “Meal”ler ile amel edemez.

“Şüphesiz, bu Kur’an, en doğru yola iletir ve salih amellerde bulunan mü’minlere, onlar için gerçekten büyük bir ecir olduğunu müjde verir.” (İsra/9)

2. SÜNNET

Önce sünnet kelimesi üzerinde duralım. Lugat manası; “adet, makbul olsun veya olmasın takip edilen yol, yüz, yahut yüzün görünen kısmı, siret, tabiat” manalarına gelir. Cahiliyye döneminde Araplar “Sünnet” kelimesini takip edilen (çiğnenmiş)  yol manasına kullanıyor ve biliyorlardı. Sahabe-i Kiram, Resûl-i Ekrem (sav)’in: “Size benim sünnetime sarılmanızı tavsiye ederim”emrini işitince, buradaki sünnet lafzından “O’nun umumi ve hususi hayatındaki davranışlarını ifade ettiğini” bildikleri için hiçbir şey sormamışlardır. Çünkü bu kelimeye yabancı değillerdi.

İslâmi ıstılâh’ta Sünnet; “Resûl-i Ekrem (sav)’den sadır olan söz, fiil ve takrirdir” şeklinde tarif olunmuştur.Hanefi fûkahası amel açısından sünneti ikiye ayırmıştır. Birincisi: Uyulması hidayet, terki kerâhet ve isâet  olan sünnettir. Buna “Sünnet-i Hüda” denilir. Meselâ: Ezân, kamet, cemaat gibi, mütevatir haberlerle gelen sünnetler bu sınıfa dahildir. İkincisi: Uyulması güzel, terki mübah olan sünnetlerdir. Buna “Sünnet-i Zevaid” denilir.

Resûl-i Ekrem (sav)’in: “Şüphesiz ki bana bir kitap ve onunla birlikte bir benzeri verildi” Hadis-i Şerifini esas alan İslâm ulemâsı; “Cebrail Kur’an-ı Kerim’i getirdiği gibi, sünneti de Resûl-i Ekrem (sav)’e ta’lim ettirmiştir”hükmünü beyan etmiştir.  Kur’an-ı Kerim’de “Kitap ve hikmet” bir arada zikredildiği sabittir.

İmam-ı Şafii (rha) kitap ve hikmet’in bir arada beyan edildiği ayet-i kerimeleri zikrettikten sonra şunları kaydediyor: “Bu ayet-i kerime’lerde Allahû Teâla (cc) “Kitap ve Hikmet’i” zikretmektedir. Kitap’tan maksad Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an ilmine vakıf, itimad ettiğim alimlere göre hikmet ise Resûl-i Ekrem (sav)’in sünnetidir. Zira Kur’an-ı Kerim bir zikirdir. Hikmet ise ona tabi kılınmıştır. Allahû Teâla (cc) kitabı ve hikmeti öğretmekle kullarına verdiği nimeti hatırlatmaktadır. Bu husus dikkate alınırsa hikmetin Resûl-i Ekrem (sav)’in sünnetinden başka birşey olduğunu söylemek doğru değildir.”

Meselenin özü şudur: Resûl-i Ekrem (sav)’in din hususundaki her emrine itaat etmek farzdır. Hiç kimsenin, şahsi kanaatini ve aklını esas alarak muhalefet etmesi caiz değildir. Sünnet zanni değil, kat’i bir delildir. Hesap gününü düşünen bir mükellef, Resûl-i Ekrem (sav)’e muhalefet edemez.

De ki: “Eğer siz Allah’ı seviyorsanız bana uyun; Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah bağışlayandır, merhamet edendir.”(Ali-İmran/31)

3. İCMA-İ ÜMMET

Önce icma kelimesinin lûgat manası üzerinde duralım. İcma Arapça bir kelime olup; “azm, kasd ve ittifak”(59) manalarına gelir. Molla Hüsrev: “Müctehid imamların herhangi bir asırda şer’i bir hüküm üzerinde ittifak etmelerine icma denir” tarifini esas almıştır. İmam-ı Serahsi’de şu şekilde tarif etmiştir: “Her asırda fıskını ilân etmeyen, heva ve heveslerine tabi olmayan bütün müctehid imamların ittifakına icma denir.”

Kur’an-ı Kerim’de: “Kim kendisine doğru yol besbelli olduktan sonra Peygambere muhalefet eder, mü’minlerin yolundan başkasına uyup giderse, onu (o kimseyi) döndüğü o yolda bırakırız. (Fakat ahirette) kendisini cehenneme koyarız.  O ne kötü bir yerdir” (En Nisa Sûresi:115)  hükmü beyan buyurulmuştur. İmam-ı Zemahşeri:”Bu ayet , icma-ı ümmetin delil olduğunun işaretidir. Zira  ayette “peygambere muhalefet ile mü’minlerin yolunun dışında bir yol tutmak” aynı mahiyette sayılmıştır. Bu iki cürmün cezaları da eşit tutulmuştur”diyerek, bir inceliğe işaret etmiştir. İmam-ı Kurtubi: “Mü’minlerin yolundan ayrılmaktan maksad, müctehid imamların icmalarını inkâr etmektir. Bu ayet-i kerime’de icma-i ümmet’ten ayrılanları tehdit vardır”demiştir. İmam Ebû Bekir El Cessas: “Bu ayet-i kerime’de mü’minlerin yolundan ayrılanlar cehennem azabı ile tehdit olunmuşlardır. Bundan kasıd, icma-ı ümmeti inkâr edenlerdir”hükmünü zikretmektedir. Tefsir-i Haazin’de: “Peygambere muhalefet etmek ve mü’minlerin yolundan ayrılmak haramdır. Durum böyle olunca mü’minlerin yoluna uymak vaciptir”denilmektedir.

Bazı usûl-i Fıkıh kitaplarında; Resûl-i Ekrem (sav)’in: “Benim ümmetim delâlet üzerinde ittifak etmez”ve “Mü’minlerin güzel gördüğü şey, Allahû Teâla (cc) katında da güzeldir”Hadis-i Şerif’leri, İcma-i Ümmet’in delili olarak zikredilmiştir.

İcma’nın teşekkül edebilmesi için, mücmel olan fıkhi bir meselenin bulunması zaruridir. Aynı asırda yaşayan müctehid imamlar; Kur’an ve Sünnet’te yer alan  mücmel bir hüküm üzerinde, kat’i olarak ittifak ederlerse icma teşekkül eder. İcma’nın delil olması da buna dayanır.Kat’i bir nassa dayanan ve tevatürle gelen İcma’nın inkârı insanı küfre götürür.Zira bunda kat’i delilleri yalanlama sözkonusudur. Bilindiği gibi  bir asırda; tek bir müctehid bile katılmazsa, icma teşekkül  etmez.

Müctehid olmayan kimselerin tamamı; herhangi bir fıkhi meselede ittifak etseler, bununla icma teşekkül etmez. Dolayısıyla “İcma-ı Ümmet’in” teşükkülü için; aynı asırda yaşayan, birçok müctehid imama ihtiyaç vardır.

4. KIYAS-I FUKAHA

Kıyas; Arapça bir kelime olup “K-Y-S” kökünden  (kâyese’nin) dili geçmiş masdarıdır. Lugatta “iki şeyi birbiri ile ölçmek, mukayese atmak ve iki şey arasınaki benzerlikleri tesbit etmek ” anlamına gelir.Fıkıh usûlü kitaplarında; “kitap, sünnet ve icma ile sabit olan bir hükmün; illet ve sebeplerini dikkate alarak, hakkında nass bulunmayan (fakat aynı illetlere sahip olan) meselenin hükmünü ortaya koymaya kıyas denilir” tarifi yapılmıştır. Hz. ömer (ra)’in  Ebû Musa El Eş’ari’ye: “Birbirine benzeyen şeyleri iyi kavra, illet ve sebeblerini çok hassas olarak tahlil et ve daha sonra kıyas yap”tavsiyesinde, aynı unsurlar görülmektedir.

Kur’an-ı Kerim’de: “Onlara eminlik veya korku haberi geldiği zaman onu yayıverirler. Halbuki o (haberi)  peygambere ve içlerinden ûlû’lemr olanlara arzetseler, elbette bunların istinbata kadir olanları onu anlar, bilirlerdi” (En Nisâ Sûresi: 83) hükmü beyan buyurulmuştur. Bu ayet-i Kerime’de geçen “Yestenbitûnehû” ibaresinden kasdın, istinbat ve kıyas yoluyla hüküm çıkarmak olduğu hususunda ittifak mevcuddur.Meselelerin ve haberlerin “Ulû’lemr” hükmünde olan alimlere sorulması bir vecibedir.

Resûl-i Ekrem (sav), Hz. Muaz b. Cebel’i, “Yemen” iline vali olarak gönderirken: “- Ya Muaz, bir hadise ile karşılaşırsan nasıl hükmedeceksin?” diye sormuştur. Hz. Muaz b. Cebel (ra): “Allahû Teâla (cc)’nın kitabı ile ya Resûlallah” diye cevap verir. Resûl-i Ekrem (sav): “- Peki hükmü kitap’ta bulamazsan nasıl hükmedersin?” diye sordu. Hz. Muaz (ra): “Allah’ın(cc) resûlü’nün sünnet’ine başvururum” diye cevap verdi. Resûl-i Ekrem (sav): “Peki hem Allahû Teâla (cc)’nın kitabında, hem Resûlü’nün sünnetinde bulamazsan nasıl hükmedersin?” sualini sordu. Hz. Muaz (ra): “- O zaman reyimle (Kıyas yaparak) hükmederim”cevabını verdi. Alemlere rahmet olarak gönderilen Peygamberimiz Efendimiz (sav), Hz. Muaz b. Cebel (ra)’in bu cevabından memnun olmuş ve: “Resûlullah’ın elçisini, Resûlullah’ı hoşnud edecek şeye muvaffak kılan Allahû Teâla (cc)’ya hamd olsun” diye duada bulunmuştur. Bu hadis-i şerif, bir cemaat tarafından rivayet edilmiştir.

Kıyas; kitap, sünnet ve icma’ya bağlı olan, zanni bir delildir. Hakkında muhkem ve müfesser nass bulunan konularda kıyas yapılamaz. Mücmel olan haberlerde, kıyas usûlü ile hüküm çıkarılır.  Müctehid seviyesinde ilme sahip olmayan kimseler; taharri (araştırma) yapabilirler, fakat kıyas ile hüküm veremezler.

Hanefi fûkahası: “Taabbüdi olan ve illetleri akılla kavranamayan hükümlerde kıyas’ın geçerli olmayacağı hususunda” ittifak etmiştir.Meselâ: ibadetlerin biri, diğerine kıyas edilerek, yeni bir ibadet şekli tayin edilemez.  Ayrıca Hadd cezalarında ve keffaretlerde, kıyas yoluyla yeni  hüküm  konulamaz.

Kitap, sünnet ve icma; her alanda delil olduğu halde, kıyas-ı fukaha sadece fıkhi meselelerde hüccet teşkil eder. Kıyas-ı fukaha; mutlak müctehidler ile  mezhepte veya meselede müctehid olan fakihlerin  başvurabileceği bir kaynaktır. Herhangi bir mukallidin; akli melekelerini kullanarak yapmış olduğu akıl yürütme kıyas-ı fukaha olarak  nitelendirilemez.. Bu nevi akıl yürütmeler, şahsi kanaat hükmündedir. Şahsi kanaatlerini kıyas kabul edenler, büyük bir vebal ile karşı-karşıyadırlar. Nitekim Tabiûndan Şa’bi’ye bir kimse gelip bir mesele sorar. Hz. Şa’bi (rha); sualle ilgili olarak Abdullah İbn-i Mes’ud (ra)’un bir rivayetini nakleder. Sual soran kimse: “- Sen bu konudaki şahsı kanaatini söyle” deyince, Hz. Şa’bi (rha): “- Şu adama bakın, ben ona Abdullah İbn-i Mes’ud şöyle dedi diyorum. O bana şahsi kanaatimi soruyor. Ben dinimi bundan tenzih ederim. Vallahi müzikle meşgul olmayı, sana şahsi kanaatimle fetva vermeye tercih ederim”diyerek, bir inceliğe işaret etmiştir.

5. DİĞER KAYNAKLAR

İslâm fıkhının; kitap, sünnet, İcma-ı Ümmet ve Kıyas-ı Fûkaha’dan başka kaynakları da mevcuttur. Ancak bu “Edille-i Erbaa”; bütün ehl-i sünnet müctehid imamlarının ittifakına mazhar olmuştur. Şimdi üzerinde duracağımız kaynaklar ise; müctehid imamların bir kısmı tarafından kabul, bir kısmı tarafından reddedilen (üzerinde ittifak olmayan) hususlardır. Kısaca bu kaynaklar hakkında bilgi verelim.

İSTİSLAH:

Lugat manası maslahat bulunan yönü almak, bir şeyin islâhını, düzeltilip iyi bir hale getirilmesini istemek manalarına gelir. “Salaha” kökünden gelen maslahat; iyi olma, düzelme, elverişli bulunma manasınadır. Zıddı ise “Fesede” kökünden gelen mefsedettir.Kur’an-ı Kerim’de: “…O kendilerine iyiliği emrediyor, onları kötülükten nehyediyor. Onlara temiz şeyleri helâl, murdar şeyleri de haram kılıyor…”(Araf/157) buyurulmaktadır. Müctehid imamlardan bir bölümü “Istislâh’ı”; kıyas içerisinde zikrederek, ayrı bir delil olarak ele almamışlardır.

ÖRF VE  ÂDET:

Önce lûgat manası üzerinde duralım. Örf kelimesi; ma’ruf ve  irfan ile ilgili olup, “irfan ehlinin razı oldugu davranışlar” manasınadır. İmam-ı Kurtubi:”-Selim akıl sahiplerinin razı olduğu ve insanları mutmain eden davranışlara örf denilir” tarifini yapmıştır. Yaygın olan tarif şudur: “Şer’i şerife aykırı olmayan ve akl-ı selim sahibi kimselerin müstahsen bulduğu davranışlara örf denilir.” Örf ve âdet’te dikkat edilecek husus “Şer’an ve aklen müstahsen” olmasıdır.Buna sahih örf denilmiştir. Şer’i şerife uygun olmayan örfe, “fasid örf” denilir. Fasid örf, delil olarak kabul edilemez.Nasslar ile örf ve adetler tearuz (çelişki) sökonusu olursa, nasslar esas alınır.Bu durumda, örfe ve adete itibar edilemez.

İSTİHSAN:

Lugatta “Bir şeyi iyi ve güzel görmek, tercih etmek” manalarına gelen “Husn” kökünden gelmektedir. İslâmi ıstılâhta; ümmetin menfaatini ve adalet esasını dikkate alarak, iki hükümden daha kolay olanını tercih etmektir. İmam-ı Serahsi istihsan’ın müsamaha ve ruhsat esasına dayandığını beyan etmiş ve “Kıyas-ı Müstahsen” olarak isimlendirmiştir.

Resûl-i Ekrem (sav)’in: “Kolaylaştırın, güçleştirmeyin, müjdeleyin nefret ettirmeyin” Hadis-i Şerif’inin buna delil olduğunu beyan eden ulemâ çoğunluktadır. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’de yer alan: “Allah sizin için kolaylık diler, zorluk murad etmez”(Bakara/185)ayet-i kerimesi de istihsan’ın delili kabul edilmiştir. İmam-ı Şafii (rha) “İstihsan’ın” sonradan çıkan bir yorum olduğu noktasını beyan ederek, delil kabul etmemiştir. Hanefi, Maliki ve Hanbeli mezhepleri, istihsanı delil olarak değerlendirmişlerdir.

Bunların dışında Sahabe-i Kiram’ın sözleri, İstishab, daha önceki Şeriat’ler (Yani Kur’an-ı Kerim’de beyan buyurulan geçmiş ümmetlere ait hükümler) ve Umum belva gibi deliller de zikredilmiştir.Diğer kaynaklar başlığı altında sunduğumuz deliller; “Edille-i Erbaa” da herhangi bir hükmün bulunmaması halinde, dikkate alınan  unsurlardır. Bu kaynaklar “Usûl-i Fıkıh” kitaplarında izah edilmişlerdir.[2]

[1] Şamil İA

[2] Emanet ve Ehliyet/Y.Kerimoğlu- sh.35-44 c,1 Misak yay 81.Baskı