TABERİ (RH.A)’NİN BAKIŞ AÇISIYLA BAKARA SURESİ 219. AYET-İ KERİME

BİSMİLLAHİRRAHMANİRRAHİM

Hamd kendisinden başka ilah olmayan, mutlak manada tek güç ve kudret sahibi olan Allah(Celle Celaluhu)’a mahsustur. Salat ve selam tüm peygamberlerin ve onları takip eden tabilerinin üzerine olsun.

219- Ey Muhammedi, sana içki ve kumardan soruyorlar. De ki: “On­larda büyük günah vardır. İnsanlar için (bazı dünyevi) faydaları da vardır Ancak, günahları faydalarından çok büyüktür.” Ve yine sana (Allah yolun­da) ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: “İhtiyaçtan fazla olanı.” İşte Al­lah, âyetlerini size böyle açıklar ki düşünesiniz.

Ey Muhammed, ashabın sana içkiyi ve kuman soruyorlar. Onlara de ki: “Onlarda büyük günahlar vardır. İçki, onu içenin aklını giderir. İşte bu, günahla­rın en büyüğüdür. Kumar insanı meşgul ederek Allahı zikretmekten ve namaz­dan alıkoyar. Onu oynayanların arasına kin ve düşmanlık sokar. İçki ticaretin­den elde edilen kârlar ve içenlere geçici olarak sağladığı sun’î bir zevk, onun faydası olarak sayılabilir. Kumarda ise kazanan kimsenin kumar parasını yorul­madan, kolaylıkla elde etmesi onun faydası olarak görülebilir. Ancak içki ve kumarın zararları, zikredilen önemsiz menfaatlan yanında çok daha büyüktür. İçki insanı diğer varlıklardan ayıran ve onu üstün bir duruma getiren aklı gide­rir. İçenler sarhoş olur, birbirlerine sataşır ve dövüşürler. Böylece aralarında kö­tülük meydana gelir. Kumar oynayanların ise birbirlerine girdikleri ve araların­da çok büyük husumetler meydana geldiği bir gerçektir, Ve yine sana, ey Mu­hammed, mallarından hangi şeyi Allah yolunda harcayacaklarını ve sadaka ola­rak vereceklerini soruyorlar. Onlara de ki: “Fazla olanı verin” O da ihtiyacınızri

dan ve ailenizin nafakasından fazla olanıdır. Allah size, birliğini gösteren delil­leri açıkladığı gibi, koyduğu sınırlan, farzları ve Peygamberi Muhammede in­dirdiği diğer şeyleri de açıklıyor ki dünya ve âhirette vaadini, korkutmasını, se­vabını, cezasını düşünesiniz ve geçici dünyanın yerine ebedi olan âhireti tercih edesiniz,

Âyet-i kerimede geçen ve “İçki” diye tercüme edilen kelime­sinin lügat mânâsı, “Bir şeyi örtmek, kapatmak ve gizlemektir.” Arapçada demek “Kabın ağzını örttüm” dmektir. Yine kadının başörtüsüne “Örtü” anlamına gelen kelimesi kullanılmıştır. Yine Arapçada “O, sana karşı giziice yürüyor” denilmekte ve kelime­sinden “Gizlemek” mânâsı kastedilmektedir. İçkiye denilmesi, insanla­rın aklını örtmesi ve göl gelem es indendir. Bu itibarla her aklı gölgeleyen ve sar­hoş eden şeye denilmiştir.

Ayette geçen ve “Kumar diye tercüme edilen kelimesi, Abdul­lah b. Ömer, Dehhak, Katade, Süddi, Abdullah b. Abbas, Hasan-ı Basri ve Said b. Cübeyr tarafından bu şekilde “Kumar” olarak izah edilmiştir. Kumar, galip gelenin mağlup olandan bir şey almayı şart koştuğu her türlü oyuna denir. Mü-fessirler, hangi çeşit oyunun kumar sayılacağı hakkında Özetle şunlan söylemiş­lerdir.

“Abdullah b. Mes’ud, hayvanların mafsalları olan ve “Aşık kemiği” denen kemiklerle oynamanın dahi kumar olduğunu söylemiştir. Bu hususta Abdullah b. Mes’udun şöyle dediği zikredilmiştir. “Bir şey bekleyerek attığınız bu aşıklar­dan kaçının. Çünkü bunlar kumar sayılır.”

Mücahid ve Said b. Cübeyr, çocukların cevizlerle oynamalarını da kumar saymıştır, Atâ ve Tâvûs da çocukların aşık ve cevizle oynamalarını kumar say­mışlardır. Muhammed b. Şîrîn ise: “Tahakkuk edip etmeyeceği belli olmayan her muamele kumardır. Her kumar, bu âyette zikredilen Meysir’dendir. Hatta “Ayakta durdurma veya bağımıa yahut başına kuş tüyü takmayı şart koşan tavla da kumardır. Bir şey içirmeyi veya bağınnayı yahut ayakta dunnayı şart koşan her türlü oyun kumardır.” demiştir. Kasım b. Muhammed ise, “İnsanı, Allahi anmaktan ve namazı kılmaktan alıkoyan her oyun kumardır.” demiştir.

Ayet-i kerimede, içki ve kumarda büyük günah olduğu, fakat insanlar için bir kısım faydalan da bulunduğu zikredilmiştir. İçkideki günah, kişinin, iç­ki içme neticesinde sarhoş olması yüzünden rabbini dahi tanımaz hale gelmesi­dir. Elbetteki bu, günahların en büyüğüdür. Ayrıca Süddinin de dediği gibi, içki içen kimse sarhoşluğu yüzünden insanlara zarar verir. Abdullah b. Abbas: “İçki içen kimsenin dini eksilir.” demiştir. Yani, Allah’ı tanımayı bile unutur hale ge­lir. Kumarın günahı ise, onu oynayanın, Allah’ı anmaktan ve namaz kılmaktan uzak olmasıdır. Kumar oynayanlar arasında kin ve düşmanlık meydana gelir.

Nitekim bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır: “… Şüphesiz ki Şeytan, kumar ve içki ile aranıza düşmanlık ve kin sokmayı, sizi Allanın zikrinden ve namazdan men etmeyi ister. Artık bunlardan vaz geçmez misiniz?”

İçkide bulunduğu ifade edilen faydalara gelince, onun haram kılınmasın­dan önceki ticaretinden elde edilen kazançlar ve içilmesiyle meydana gelen ge­çici zevktir. Kumarda bulunduğu ifade edilen faydalar ise, kumarın haram kılın­masından önce kumar neticesinde kazandıkları devenin kesilmesinden eide et­tikleri paylar vb. değerlerdir.

Âyet-i kerimede içki ve kumar için “Ancak, günahları faydalarından çok daha büyüktür.” buyurulmaktadır. Bu ifade iki şekilde izah edilmiştir.

a- Abdullah b. Abbas, Rebi’ b. Enes ve Dehhak bu âyeti şöyle izah etmiş­lerdir: “İçkinin ve kumarın haram kılınmalarından sonraki günahları, haram kı­lınmalarından Önceki faydalarından çok daha büyüktür.”

b- Diğer bir kısım müfessirler ise şöyle izah etmişlerdir: “İçki ve kuma­rın, haram kılınmalarından önceki günahları yine o zamanki faydalarından daha büyüktü. Çünkü onlar sarhoş oldukları zaman birbirlerine sataşıyor ve birbirle­riyle savaşıyorlardı. Kumar oynadıklarında da aralarına kötülük giriyor ve onla­rı fenalıklar yapmaya sürüklüyordu. Bu şeyler, içkiden kazandıkları para ve his­settikleri zevkten daha kötüydü. Taberi, âyeti bu şekilde izah etmenin daha doğ­ru olduğunu söylemiştir. Çünkü bu âyet, içki ve kumarın kesin olarak haram kı­lınmasından önce inmiştir bu sebeple o zamana göre tefsir edilmelidir.

Taberi bu âyetin, içki ve kumamı kesin olarak haram kılınmasından önce indiğini zikreden haberlerin tevatür derecesine ulaştığını söylemiş ve özetle şunları rivayet etmiştir: Said b. Cübeyr diyor ki: “Bu âyet-i kerime inince, bir kısım insanlar burada zikredilen: “Onlarda büyük günahlar vardır.” ifadesini gö-zönünde bulundurarak içki içmeyi hoş görmemişlerdir. Diğer bir kısım insanlar ise: “Faydalan da vardır. ” ifadesini gözönünde bulundurarak içki içmeye de­vam etmişlerdir. Nihayet: “Ey iman edenler, sarhoşken ne söylediğinizi bi-linccyc kadar namaza yaklaşmayın. Cünüp iken de gusül edinceye kadar namaz kılmayın. Yolcu olanlar müstesnadır. Eğer hasta iseniz veya yolcu­lukta iseniz yahut biriniz tuvaletten gelmişse veya cinsi münasebette bulun-muşsanız ve bu durumda da su bulamamışsanız, tertemiz bir toprak ile te­yemmüm edin, yüzlerinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz ki Allah, çok affe­den, çok bağışlayandır. [2]âyeti nazil oldu. Bu defa namaz kılma zamanla­rında içkiyi bırakıyor onun dışındaki zamanlarda içiyorlardı. Nihayet: “Ey iman edenler, içki, kumar, putlar ve faal okları, sadece şeytanın işinden birer pisliktirler. Bu pislikten kaçının ki kurtuluşa eresiniz âyeti indi. Bunun üzerine Hz. Ömer şöyle dedi: “Bu gün senin vay haline içki. Kumarla birlikte anıldın.”

Abdullah b. Ömer diyor ki: “Aziz ve Celil olan Allah, içki hakkında üç defa âyet indirmiştir. İlk indirdiği âyet: “Ey Muhanımcd, sana içki ve kumar­dan soruyorlar. De ki: Onlarda büyük günahlar vardır. İnsanlar için bazı dünyevi faydalar da vardır…” âyetidir. Bu âyet indikten sonra insanlar: “Ey Allahın Resulü, biz içki içelim ve Allahın, kitabında zikrettiği gibi ondan fayda­lanalım rm?” dediler. Bunun üzerine: “Ey iman edenler, sarhoşken ne söylediği­nizi bilinceye kadar namaza yaklaşmayın. [4] âyeti nazil oldu. Bu defa insan­lar: “Ey Allahın Resulü, biz içkiyi namaza yakın bir vakitte içmeyiz.” dediler. Bunun üzerine: “Ey iman edenler, içki, kumar, putlar ve fal okları sadece Şeytanın işinden birer pisliktirler. Bu pislikten kaçının ki kurtuluşa eresi[5]âyeti indi. Resulullah da buyurdu ki. “Artık içki haram kılındı.”

İkrime ve Hasan-ı Basri demişlerdir ki: “Ey Muhammcd, sana içki ve kumardan soruyorlar” âyetiyle “Ey iman edenler, sarhoşken namaza yak­laşmayın. ” âyeti, Mâide suresinin: “Ey iman edenler, içki, kumar, putlar ve fal okları sadece şeytanın işinden birer pisliktirler. Bu pislikten kaçınınki kurtuluşa eresiniz.” âyetiyle neshedilmiştir.

Süddi diyor ki: “Ey Muhammed, sana içki ve kumardan soruyorlar…” âyet-i kerimesi nazil olduktan sonra da insanlar içki içmeye devam ettiler. Bir gün Abdurrahman b. Avf bir yemek hazırlayıp içlerinde Ali b. Ebi Talibin de bulunduğu sahabileri davet etti. Ali b. Ebi Talib, Kâfinin sûresini okudu. Fakat okuduğunun ne olduğunu anlayacak durumda değildi. Bunun üzerine Allah tea-Ia içki hakkında daha sert davranarak Nisa suresinin kırk üçüncü âyetini indirdi. İçki içmek yasak değitdi. Onlar onu, sabah namazından sonra günün ortalarına kadar içiyorlardı. Öğlende ayılıp öğle namazını kılıyor yatsıya kadar içmiyorlar­dı. Yatsıdan sonra gecenin yansına kadar içiyor ve yatıyorlardı. Sabahleyin ayı­lıp namaz kılıyorlardı. Böylece içkiye devam ediyorlardı. Nihayet Sa’d b. Ebi Vakkas bir gün bir yemek hazırladı. İçlerinde Ensar’dan bir kimsenin de bulun­duğu sahabileri davet etti. Sa’d devenin kellesini kebap yaptı ve onları bu kebabı yemeye davet etti. Onlar yediler ve içki içerek sarhoş oldular ve sohbete daldı­lar. Bu sırada Sa’d, Ensardan olan kişiyi kızdıracak bir söz söyledi. Bunun üze­rine Ensardan olan o kişi, devenin çene kemiğini alarak Sa’d’ın burnuna vurup kırdı. İşte bu olay üzerine de Allah teala, içki içmeyi tamamen yasaklayan şu âyeti kerimeyi indirdi. “Ey iman edenler, içki, kumar, putlar ve fal okları   sadece şeytanın işinden birer pisliktirler. Bu pislikten kaçının ki kurtuluşa eresiniz.

İçkinin aşamalı bir şekilde yasaklandığına dair Taberi, Zeyd b. Aliden, Şa’biden, Katadeden, Mücahidden, Rebi’ b. Enesten ve İbn-i Zeydden de riva­yetler nakletmiştir. Ayrıca bu hususta Ebu Meysereden de şunlar nakledilmiştir. Ebu Meysere diyorki: “Hz. Ömer, içkinin haram olduğunu beyan eden âyetin inmesinden az bir müddet önce şöyle demiş: “Ey Allahim sen, içki hakkında bi­ze şifa veren bir açıklama gönder.” bunun üzerine: “Ey Muhammed, sana içki ve kumardan soruyorlar. De ki: “Onlarda büyük günah vardır. İnsanlar için bazı dünyevi faydaları da vardır. Ancak günahları faydalarından çok büyüktür…” âyeti inmiştir. Ömer çağırılmış ve kendisine bu âyet okunmuştur.

Yine Ömer: “Ey Allahım sen, içki hakkında bize şifa veren bir açıklama gönder.” demiş bunun üzerine de: “Ey iman edenler, sarhoşken ne söylediği­nizi bilinceye kadar namaza yaklaşmayın. âyeti inmiştir. Bu âyetin in­mesinden sonra namaza başlarken Resulullahın bir davetçisi (Bu iş için gönder­diği birisi) “Dikkat edin, sarhoş olan sakın namaza yaklaşmasın” diye bağırıyor­du. Ömer bu sefer de çağırıldı ve bu âyet ona okundu.

Ömer yine, “Ey Allahım, sen içki hakkında bize şifa veren bir açıklama gönder.” demiş. Bunun üzerine de: “Ey iman edenler, içki, kumar, putlar ve fal okları, sadece şeytanın İşinden birer pisliktirler. 8u pislikten kaçının ki kurtuluşa eresiniz,” “Şüphesiz ki şeytan, kumar ve içki ile aranıza düş­manlık ve kin sokmayı, sizi Aüahın zikrinden ve namazdan men etmeyi is­ter. Artık bunlardan vaz geçmez misiniz? âyetleri inmiştir. Âyetin so­nunda bulunan: “Artık bunlardan vaz geçmez misiniz?” ifadesini işiten Ömer:

“Artık vaz geçtik.” demiştir

Âyet-i kerimenin devamında: “Sana Allah yolunda ne harcayacakları­nı soruyorlar. De ki “İhtiyaçtan fazla olanı.” buyuru İm aktadır. Burada geçen ve “İhtiyaçtan fazla olan” diye tercüme edilen kelimesi müfessirler ta­rafından çeşitli şekillerde izah edilmiştir:

a- Abdullah b. Abbas, Katade, Ata, Süddi, İbn-i Zeyd ve Hasan-ı Basriye göre, burada zikredilen kelimesinden maksat, kişinin aile efradının na fakasından arta kalan malı” demektir. Bu hususta İbn-i Zeyd diyor ki: “İnsanlar her gün, içinde bulundukları günün şartlarına göre çalışıyorlardı. Şayet çalıştık­ları günlerde elde ettikleri mallarından aile efradına harcadıkları dışında bir şey artarsa onu tasadduk ediyorlardı. Yoksa aile efradını aç bırakarak insanlara ta-sadduk etmiyorlardı.

b- Abdullah b. Abbas ve Tavustan nakledilen diğer bir görüşe göre bu âyette zikredilen kelimesinden maksat, “Mallarınızdan pek önem ver­mediğiniz basit şeyler” demektir.

c- Yine Hasan-ı Basri, Atâ ve Mücahidden nakledilen diğer bir görüşe göre burada zikredilen kelimesinden maksat, “Orta derecede infak” de­mektir. Yani ne malının tümünü harcayıp insanlara muhtaç hale düşmek ne de malından çok az bir bölümünü harcayarak cimriliğe kaymaktır.

d- Abdullah b. Abbaslan nakledilen başka bir görüşe göre burada zikredi­len kelimesinden maksat, insanların gönül hoşluğu ile verdikleri şey­lerdir.

e- Rebi1 b. Enes ve Katadeden nakledilen başka bir görüşe göre bu âyette zikredilen den maksat, “Kişinin mallarının en güzelidir.”

f- Mücahidden nakledilen başka bir görüşe göre bu âyette zikredilen kelimesinden maksat, kişinin vermesi farz olan zekat vb. mali yükümlü­lüklerdir.

Taberi diyor ki: “Bu görüşlerden doğru olanı, burada zikredilen kelimesinden maksat, kişinin kendisinin ve ailesinin nafakasından arta kalan malıdır. Zira bu hususta Resulullahtan bir çok hadis rivayet edilmiştir. Bunlar­dan bazıları şunlardır:11

Ebu Hüreyre (r.a.) diyor ki:

“Resulullah, sadaka vermeyi emretti. Bunun üzerine bir adam: “Ey Alla­nın Resulü, benim bir dinarım var.” dedi. Resuiullah: “Sen onu kendine harca”dedi. Adam “Başka bir dinarım daha var” dedi. Resulullah: “Onu da çocuğuna harca” dedi. Adam: “Başka bir dinarım daha var.” dedi. Resulullah: “Onu da eşine harca” dedi. Adam: “Başka bir dinarım daha var” dedi. Resulullah: “Onu da hizmetçine harca” dedi. Adam: Bir başka dinarım daha var” dedi. Resulullah: “Onu ne yapacağını sen daha iyi büirsin.” dedi/

Cabir b. Abdullah, Resulullahm şöyle buyurduğunu rivayet ediyor:

“Sizden biriniz fakir olursa (malını harcamada) önce kendisinden başlasın. Şayet bir şey artarsa aile efradına harcasın. Yine bir şey artarsa akrabalarına harcasın. Yine bir şey artarsa şöyle şöyle yapsın. Yani önüne arkasına, sağına soluna harcasın.

Yine Cabir b. Abdullah diyor ki:

“Bir gün biz, Resulullahm yanında iken bir kişi ona, bir savaşta elde etti­ği yumurta kadar bir altın külçesi getirdi. (Diğer bir rivayette, “Bazı maden ocaklarından elde ettiği” şeklindedir) ve dedi ki: “Ey Allanın Resulü, bunu ben­den sadaka olarak al. Allaha yemin olsun ki benim bundan başka malım yoktur. “Resulullah ondan yüzünü çevirdi. Adam ona sol tarafından geldi ve aynı. Şeyi söyledi. Sonra önünden geldi yine aynı şeyi söyledi. Bunun üzerine Resulullah kızgın bir şekilde “Getir onu” dedi. Onu alıp adama doğru öyle bir attı ki şayet ona dokunacak olsaydı onun bir tarafını ağntacak veya yaralayacaktı. Sonra şöyle buyurdu: “Sizden biriniz malını alıyor, ondan başka bir şeye sahip ol­madığı halde onu tasadduk etmek istiyor. Sonra da oturup insanlara el açı­yor. Sadaka ancak zenginin sırtındandır. Al bu senin olsun. Bizim buna ih­tiyacımız yok.” Adam onu alıp gitti.

Ebu Ümame, Resulullah (s.a.v.)’in şöyle buyurduğunu rivayet ediyor:

“Ey Ademoğlu eğer sen ihtiyacından artanı harcarsan o senin için daha hayırlıdır. Eğer harcamayıp elinde tutarsan o senin için daha kötü­dür. Sen kendi kendine yetinmenden dolayı kınanmazsın. (Yani kişi kendi ihtiyaç duyduğu şeyleri harcamadığından dolayı kınanmaz) sen, harca­makla yükümlü olduğundan başla (ve bil ki) üstte olan el altta olan elden dahahayırlıdır.

Taberi diyor ki: “Bütün bu hadis-i şerifler gösteriyor ki bu âyette zikredi­len “Afv” kelimesinden maksat, kişinin kendisinin ve ailesinin ihtiyacından arta kalandır.

Müfessirler âyet-i kerimenin bu bölümünün mensuh olup olmadığı husu­sunda iki görüş zikretmişlerdir.

a- Abdullah b. Abbas ve Süddiye göre bu âyet-i kerime, zekâtın farz ol­duğunu beyan eden âyet-i kerimelerle neshedilmiştir. Bu hususta, Abdullah b-Abbasın şunları söylediği rivayet edilmiştir: “Ey Muhammed, sana, (Allah yo­lunda) ne harcayacaklarım soruyorlar. De ki: “İhtiyaçtan fazla olanı.” âyet-i ke­rimesi nazil olmuş, bu âyet harcanacak şeyler bakımından farz olan belli bir miktar tayin etmemiştir. Sonra: “Ey Muhammed, sen af yolunu tut, iyiliği emret ve cahillere aldırış etme. âyeti nazil olmuştur. Daha sonra ise gelen âyetlerle miktarlar belirtilerek farz olan miktarlar beyan edilmiştir.

b- Mücahide göre ise bu âyetin hükmü geçerlidir, neshedilmemiştir. Zira

Mücahid bu âyeti, farz olan zekâtlara yorumlamıştır.

Taberi diyor ki: “Bu âyet ne başka bir âyeti neshetmiş ne de başka bir âyet tarafından neshedilmiştir. Allah teala bu âyet-i kerimede, farz olmayan sa­dakaların nasıl harcanacağını beyan etmiştir. Bu bakımdan din ve takva sahibi olan bir insanın, Allah tealanın kullarına öğrettiği bu yolu takibetmesi gerekir. Resulullah bu yolun nasıl olduğunu bizlere açıklamıştır. O yolda kişinin önce kendisinden başlaması, sonra aile efradına harcaması, daha somra da Allahı ra­zı edecek diğer yerlerde harcamasıdır. İşte Allah tealanın beyan ettiği israfla cimrilik arasında tutulacak olan yol da budur. Allah teala, Peygamberine bu hu­susu beyan ederek şöyle buyuruyor: “Sakın eli boynuna kelepçelenmiş gibi cimri olma. İsrafa dalarak ta elini tamamen açma. Sonra kınanmış ve açık­ta bırakılmış olarak oturup kalırsın. Yine Allah teala kullarını “İbadür-rahman” olarak vasıflandırırken şöyle buyuruyor: “Onlar harcadıkları zaman ne israf ederler ne de cimrilik. İkisi arasında orta bir yol tutarlar Âyet-i kerimenin mensuh olduğunu iddia eden kimseye denir ki: “Senin buna dair delilin nedir? Halbuki herkes kişinin malından, farz olan zekâtlar dışında, sadaka verebileceği, bağışta bulunabileceği ve malının üçte birini vasiyet edebi­leceği hususunda ittifak etmişlerdir. O halde bu âyet nasıl mensuh olabilir? Eğer diyecek olursa ki: “Arta kalanın verilmesinin farz oluşu neshedilmiştir.” Cevaben denilir ki: “Kişinin malından arta kalanını harcamasının farz olduğuna dair delilin nedir? Ta ki zekatın farz oluşunun bu farzı düşürdüğünü iddia ede­sin? Bu âyet-i kerime bir farz hüküm koymamıştır. Sadece Resulullaha sorulan infakın nasıl yapılacağını beyan etmiştir.