VEHBE ZUHAYLİ’NİN (RH.A) BAKIŞ AÇISIYLA BAKARA SURESİ 158. VE 162. AYETLER

Safa İle Merve Arasında Sat Etmek Ve Allah’ın Ayetlerini Gizlemenin Cezası

158-  Şüphe yok ki Safa ile Merve Al­lah’ın alametlerindendir. Her kim Beyt’i hac eder veya umre yaparsa on­ları tavaf etmesinde kendisi için bir vebal yoktur. Kim de gönül isteği ile bir hayır işlerse gerçekten Allah şük-redenlerin ecrini verendir ve her şeyi hakkıyla bilendir.

159-  Muhakkak indirdiğimiz apaçık ayetlerimizi ve hidayeti insanlara ki­tapta apaçık bir şekilde bildirdikten sonra gizleyip duranlar var ya, işte on­lara hem Allah lanet eder, hem de la­net edenler lanet eder.

160- Ancak tevbe edenler, ıslâh edenler ve açıklayanlar müstesna. Artık onla­rın tevbelerini kabul ederim. Ben tev-beleri çokça kabul edenim, pek çok rahmet edenim.

161- Muhakkak inkâr edip de kâfir ola­rak ölenler var ya, işte Allah’ın, melek­lerin ve bütün insanların laneti onla­rın üzerinedir.

162- İçinde ebedî kakçıdırlar. Ne üzer­lerinden azap hafifletilir ne de onlara mühlet verilir.

Nüzul Sebebi

158. ayetin nüzul sebebi ile ilgili olarak Buharî, Enes b. Mâlik (r.a.)’den şunu rivayet etmektedir: Enes’e Safa ile Merve hakkında sorulunca şöyle der: “Biz o ikisi (arasında tavaf etmeyi) cahiliye işinden zannediyorduk. İslâm ge­lince onlardan uzak durduk. Bunun üzerine Yüce Allah da: “Şüphe yok ki Safa ile Merve Allah’ın alametlerindendir” buyruğunu indirdi. el-Hakim de bunun bir benzerini İbni Abbas’dan rivayet etmiştir.

Buharî ile Müslim Urve’den, o Aişe (r.anha)’den şunu rivayet etmektedir: Urve dedi ki: Aişe’ye dedim ki: Yüce Allah’ın, “Şüphe yok ki Safa ile Merve Al-lah’an alametlerindendir. Her kim Beyt’i hacceder veya umre yaparsa onları gü­zelce tavaf etmesinde kendisi için bir vebal yoktur” buyruğu hakkındaki görü­şün nedir? Benim görüşüme göre bir kimse aralarında tavaf etmeyecek olursa onun için bir vebal olmaz. Bunun üzerine Hz. Aişe dedi ki: Kızkardeşimin oğlu! Ne kadar kötü bir söz söyledin?! Eğer senin anladığın şekilde olmuş olsaydı bu buyruk: “Onları tavaf etmemesinde kendisi için bir vebal yoktur” şeklinde ol­malıydı. Halbuki bu ikisi ile ilgili olarak bu ayetin indiriliş sebebi şudur: Ensar İslâm’a girmeden önce put Menat için telbiye getirip ihrama giriyorlardı. Onun için telbiye getirip ihrama giren müslümanlar, Safa ile Merve arasında sa’y et­mekten çekiniyordu. Bunu Resulullah (s.a.)’a sordular ve dediler ki: Ey Al­lah’ın Rasulü, bizler cahiliye döneminde Safa ile Merve arasında tavaf etmek­ten çekinirdik. Bunun üzerine Yüce Allah, “Şüphe yok ki Safa ile Merve..” aye­tini indirdi. Daha sonra da Resulullah (s.a.) ikisi arasında tavafı sünnet olarak tespit etti. İkisi arasında hiç kimsenin tavafı terketme yetkisi yoktur.

Bunu Taberînin eş-Şa’bî’den yaptığı şu rivayet de açıklamaktadır: Cahiliye döneminde adı İsaf olan Safa üzerinde bir put ve yine adı Naile olan Merve üzerinde bir diğer put vardı. Cahiliye halkı Beytullah’ı tavaf ettiklerinde bu iki puta sürtünürlerdi. İslâm gelince putlar kırılınca müslümanlar şöyle dediler: Safa ile Merve arasında bu iki put dolayısıyla tavaf yapılıyordu. Yoksa bunlar arasında tavaf haccm şeairinden değildir.” Bunun üzerine Yüce Allah bu ikisi­nin (Safa ile Merve) şeâirden olduğuna dair buyruğunu indirdi. Yani ikisi ara­sında sa’y etmekte müslümanlar için bir vebal yoktur. Çünkü onlar putlar için değil, Yüce Allah için sa’y yaparlar.

159. ayet-i kerime ile ondan sonraki buyrukların nüzul sebebine gelince: Bunlar da Kitap Ehli âlimleri ile bu alimlerin recm ayetini ve Muhammed s.a.)’in durumu ile ilgili kitaplarındaki buyrukları gizlemeleri hakkında nazil olmuştur. Taberî’nin İbni Abbas (r.anhumâ)’dan rivayet ettiğine göre Muaz b. Cebel, Sa’d b. Muaz ve Harice b. Zeyd, Yahudilerden bir gruba Tevrat’ta bulu­nan Peygamber (s.a.) ile ilgili buyruklara dair soru sordular. Yahudiler de bu buyrukları onlardan gizlediler. Bunun üzerine Yüce Allah bu ayet-i kerimeyi indirdi. [1][13]

Açıklaması

Muhakkak Safa ile Merve arasında sa’y etmek, Allah’ın dininin alâmetle­rinden, haccın ve Yüce Allah’a boyun eğip O’na itaat ve teslimiyetle kulluğun tezahürü olan hac ve umrenin menasikindendir. Kulları O’na Safa ile Merve yakınlarında ibadet eder, ikisi arasında dua, zikir veya Kur’an okuyarak yine Ona ibadet ederler. O bakımdan Beytullah’ı haccedip yahut umre yapan bir kimsenin her ikisi arasında tavaf etmesi dolayısıyla günah kazanması söz ko-rmsu değeildir. Daha önceden müşriklerin bu ikisi arasında tavaf etmeleri du­rumu değiştirmez. Çünkü onların tavafı Safa ile Merve kayalıkları üzerinde bulunan putları tazim sebebiyle, bir küfür idi. Sizler ise Allah’a iman ile Yüce Allah’ın emirlerine itaat ederek ikisi arasmda tavaf etmektesiniz.

Safa ile Merve arasında sa’y etmenin herhangi bir günah, sakınılacak du­rum veya vebalinin söz konusu olmayacağının belirtilmesi, hem vacib hem de mendub olan tavafı kapsar. Nitekim itaat olanı yapmak demek olan tatavvu’ farzı da nafileyi de kapsar. Sa’y etmek, cumhura göre farz, Hanefi’lere göre va­cib olmakla birlikte vebalin söz konusu olmayacağının belirtilmesi şer”an kabul edilen vacib hükmüne aykırı değildir.

“Şeâir (alâmetler)”  tabirinin kullanılmasına gelince; şeâir; Yüce Allah’ın bizden namaz, hac menasiki gibi ifa etmek suretiyle ibadet olarak yerine getir­memizi istedikleri şeylerdir. Bu tabirin ^u\\aTiûmasaı\)X£nVan-5CivBfc %ctâxm«K&k ve itaatin vücubunu yani bu ibadeti ifa etmenin vücuburvu göstermek içindir. Bizler ibadetin anlamını tamamıyla kavrayamazsak yahut sırrını idrak ede­mezsek ve ibadetlere başkaları kıyas edilmezse dahi bu böyledir. Satış, icâre, şirket, rehin ve buna benzer muamelat gibi şeair dışında kalanlara gelince; bunlar kulların menfaatleri için meşru kılınmıştır ve bunların anlaşılması ko­lay bir takım sebep ve illetleri, kolaylıkla idrak edilebilecek yönleri vardır. O bakımdan maslahata uygun olarak bunlar hakkında kıyas cereyan eder.

Haccm şeâirinin ömürde bir tek defa ifa edilmesi farzdır. Her kim itaati arttırmak ve asıl farzın dışında fazladan hayır-tatavvuda bulunursa şüphesiz ki Allahu Teâlâ onun iyiliğine karşılık iyilikte bulunacaktır. Kulun yaptığı az şeylere pek çok mükâfat ve sevap verecektir. Allah kimsenin sevabını eksiltme-yecektir. O herkesin maksadını ve iradesini çok iyi bildiği gibi, böyle bir mükâ­fata kimin hak kazandığını da çok iyi bilir.

Yüce Allah’ın güzel amele karşılık vermesini “şükür” ile ifade etmesi, ah­lâki faziletler üzere bir eğitimdir. Çünkü ibadet işlerinin faydası kullara aittir. Bununla birlikte Allahü Teâlâ bu ibadetleri dolayısıyla onlara şükür etmekte­dir. Artık bundan sonra ilâhî nimetlere karşı kulun nankörlük edip onlara şük­retmemesi nasıl yakışır! İyiliğin teşekkür ile karşılanması, nimetin kadrinin bilinmesi vefakâr ve ihlâslı insanların özelliğidir. Hatta bu nimetin artışına, devamına ilâhi lütuf ile şükredip itaat eden kulun kusurlarının örtülmesine bir sebeptir.

İlim adamları burada yer alan “şükür”ü mecaz yolu ile sevap ve amelleri­nin karşılığı diye anlamışlardır. Çünkü yapılan iyiliğe karşılık vermek ve ni­mete karşılık övgüde bulunmak ve takdir etmek anlamı ile şükür, Allah hak­kında muhal (imkânsız)dır. Zira hiç bir kimsenin Allah üzerinde herhangi bir lütfü veya nimeti söz konusu değildir. Yüce Allah’ın kullarının amellerine ih­tiyacı da yoktur. Selef Allah’ın şükür sıfatını sabit kabul etmişlerdir. O ba­kımdan bunun Onun cemal ve kemaline layık bir sıfat olarak anlaşılması ge­rekir.

Daha sonra Kur”an-ı Kerim, Kitap Ehli’nin (Yahudi ve Hristiyanların) Resulullah (s.a.)’a karşı inat, ona düşmanlık etmelerini, özellikle de Yahudi ilim adamları ile hahamlarının bu doğrultudaki tavırlarını, öz oğullarını tanı­dıkları gibi peygamberi tanımaları ve bile bile hakkı gizlemelerini dile getir­mektedir.

İster Tevrat, ister İncil’de olsun gerektiğinde veya ona dair soru sorulduğu vakit Kitaplarında yazılanları olduğu gibi insanlara açıklamamak suretiyle Al­lah’ın indirdiklerini gizleyenlerin cezaları; Allah’ın rahmetinden kovulmaları, Allah’ın kendilerine gazap etmesi, meleklerin ve insanların toptan onlara lanet etmeleri şeklindedir. Onların yaptıkları bu gizlemeler Peygamber (s.a.)’in Tev­rat’ın Tesniye bölümünde yer alan müjde ve niteliklerini saklamak şeklinde ol­duğu gibi; tercüme esnasında sözlerin yerlerini tahrif edip değiştirmek, onun yerine uydurdukları yalan bir şeyi koymak şeklinde de olabiliyordu.

Bu tür saklama ve gizlemelere karşılık belirtilen cezanın hikmeti şudur: Allah’ın indirmiş olduğu apaçık deliller ve hidayet insanların hayrı, onların dosdoğru yola iletilmeleri içindir. Bu ise Muhammed (s.a.)’in doğruluğunu açık olarak ortaya koyan delilleri belirtmek ve onun durumunun gerçeğini ve ona uymanın, ona iman etmenin farz oluşunu beyan etmekle gerçekleştirdi. Bunlar Allah’ın indirdiklerini gizleyip hakikatleri insanların gözlerinden saklamakla insanları çok büyük bir zarara ve kötü bir akıbete düşürmüş, semavî kitapları işlemez hale getirmiş, bu kitapların verdiği güzel semereleri onlardan beklenen faydalan elde etme imkânını kaldırmış oldular.

İlgili ayet-i kerime dünya ve ahiretleri ile ilgili olarak insanların bilmek ihtiyacını duydukları gizlenen her bilgi ve bunu gizleyen her kişi hakkında ge­çerlidir. Yüce Allah’ın insanlara açıklanmasını farz kıldığı ilmi gizlemek bu ka­bildendir. Nitekim Hz. Peygamberin şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: ‘Kendisine bildiği bir husus hakkında soru sorulup da onu gizleyen kimseye Kı­yamet gününde ateşten bir gem takılacaktır.” Bu konuda ayet-i kerimenin nü­zulüne sebep teşkil eden özel olaya itibar olunmaz. Yüce Allah’ın, “İndirdiği­miz apaçık ayetlerimizi ve hidayeti…” buyruğu ile anlatılmak istenen Allah’ın peygamberlere indirmiş olduğu bütün kitapları, vahiyleri, yol gösteren delilleri kapsamaktadır.

Yüce Allah’ın, “İnsanlara kitapta apaçık bir şekilde bildirdikten sonra” buyruğunda kasıt ise ya Tevrat veya İncil’dir, gizlenen de her iki kitapta yer alan Muhammed (s.a.)’in nitelikleri ile orada yer alan hükümlerdir ya da önce­ki bütün kitaplar ve onlardan sonra gelen Kur’an-ı Kerim’dir.

Kur”an-ı Kerim az önce sözü geçen gizleme cezasından Kitap Ehli’nden tev-fae edip bozduklarını ıslah eden, Allah’ın indirmiş olduğu kitaplarda yazılı bulu­nan hakkı ilan eden, Muhammed (s.a.)’in peygamberliğini ikrar edip Allah tara­fından getirdiğini tasdik eden, herhangi bir tahrif ve değişiklik söz konusu ol­maksızın Allah’ın indirdiği üzerindeki perdeleri kaldıran, salih ameller işleye­rek nefsini ıslâh eden kimselerdir. Bunların tevbelerini Allah kabul eder, onları bağışlar, cennetine koyar. Çünkü Yüce Allah tevbeleri çok kabul edendir. Kendi­sine yönelenlere bol bol rahmet eden Rahim olandır. Kötülük işleyeni affeder, hata edip yanılanı bağışlar. O kendisine dönüp tevbe ettikleri Yüce Allah’a yö­neldikleri takdirde kusurlulara sağnak sağnak rahmetini indirerek örter.

Hatası üzerinde ısrar edip hakkı kabul etmek hususunda inat gösteren, Yüce Allah’ın Kur’an-ı Kerim’inde ve peygamberi Muhammed vasıtasıyla yaptığı davetinden yüz çeviren, ölünceye kadar hakkı değiştirip tahrife devam eden kimseye ve benzerlerine gelince; işte bunlar Allah’ı ve peygamberini inkâr ede­rek kâfir olanlar ve kâfir olarak ölenlerdir. Bundan dolayı Allah’ın lanetine ve gazabına, meleklerin ve bütün insanların lanetine hak kazanmışlardır ve Ce­hennemde daimî ve ebedi olarak kalacaklardır. Azapları hafifletilmeyecek, on­lara süre tanınmayacaktır. Onlar cehenneme girinceye kadar devamlı olarak bu kapsamlı lanet içerisinde kalmaya devam edeceklerdir. Kâfirler olarak öl­dükleri için de cehennem azabında da ebediyen kalacaklardır.

Tevbe edenlerin ve inatla tutumlarını sürdürenlerin tavırlarının açıklan­ması insanın kusurlu davranıp işlemiş olduğu günahlardan tevbe etmesi ve itaatsizlikte ısrarı terketmesi için bir teşviktir. Ayrıca ölüm gelmeden önce Al­lah’ın rahmetinden ümit kesilmeyeceğini öğretmek içindir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “De ki: Ey (isyanda) nefisleri aleyhinde giden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümid kesmeyin. Çünkü Allah bütün günahları mağfiret eder; muhakkak o Ğafûr’dur, Rahîm’dir.” (Zümer, 39/53). [2][14]